"Đạo" – trong tư tưởng Lão tử – không phải là một hệ thống tôn giáo cố định, cũng không phải là một khái niệm có thể diễn tả bằng lời. Đạo là con đường tự nhiên của vũ trụ, là quy luật vận hành tự thân của mọi hiện tượng, mọi sự sống.
Lão Tử viết trong Đạo Đức Kinh:
“Đạo sinh Nhất, Nhất sinh Nhị, Nhị sinh Tam, Tam sinh vạn vật.”
Đạo là nguồn gốc vô hình, sinh ra Nhất (thể thống nhất ban sơ).
Nhất vận động mà thành Nhị (Âm và Dương).
Nhị giao hòa, sinh ra Tam (Trời – Đất – Người), và từ đó phát triển thành vạn vật.
Âm Dương - Ngũ Hành: Quy luật vận động của Đạo
Trong thuyết Âm Dương, Âm (tĩnh, nhu, tối) và Dương (động, cương, sáng) là hai mặt đối lập nhưng không tách rời.
Chúng luân chuyển không ngừng, sinh hóa lẫn nhau để duy trì sự cân bằng của vũ trụ.
Từ Âm Dương sinh ra Ngũ Hành (Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ), là năm yếu tố cơ bản vận hành tự nhiên:
- Kim: Cứng rắn, thu liễm
- Mộc: Sinh trưởng, phát triển
- Thủy: Lưu động, thẩm thấu
- Hỏa: Bừng sáng, bốc lên
- Thổ: Bao bọc, hóa sinh
Ngũ Hành tương sinh tương khắc, tạo nên vòng quay bất tận của sự hình thành – biến đổi – diệt vong – tái sinh.
Vũ trụ hình thành theo Đạo
Theo cổ học phương Đông:
- Ban đầu chỉ có hư vô (Vô Cực).
- Từ hư vô, động niệm đầu tiên sinh ra Thái Cực (Nhất).
- Thái Cực phân hóa thành Lưỡng Nghi (Âm Dương).
- Âm Dương giao nhau sinh ra Tứ tượng (Thái Âm, Thiếu Âm, Thái Dương, Thiếu Dương).
- Tứ tượng lại phân hóa thành Bát quái (8 dạng biến hóa cơ bản), từ đó diễn hóa thành muôn hình vạn trạng của thế giới.
Quá trình ấy chính là Đạo vận động, vũ trụ chẳng cần ai điều khiển, tự thân mà trôi chảy theo Đạo.
Những giáo lý tương tự trong các tôn giáo lớn
- Phật giáo gọi đó là Pháp – chân lý vận hành tự nhiên, vượt ngoài mọi khái niệm đúng sai.
- Thiên Chúa giáo nói về Ý Chúa – sự an bài tinh tế và toàn năng của Đấng Tạo Hóa.
- Hồi giáo gọi là Ý muốn của Allah, nơi con người cần thuận theo sự an bài đó.
- Thông thiên học mô tả Đấng Tuyệt Đối (The Absolute) – từ đó mọi cõi giới, mọi linh hồn được sinh ra qua quá trình tự hiện hóa.
Dù cách diễn đạt khác nhau, nhưng các nền tảng tâm linh đều khẳng định:
Có một Trật tự tối cao – âm thầm – bao la – bền vững – vượt ngoài sự hiểu biết hữu hạn của con người.
Con đường con người đi cùng Đạo
Lão Tử dạy:
"Người thuận theo Đạo thì như nước — mềm mại nhưng bền bỉ, khiêm tốn nhưng không gì không thắng."
Con người khi sống thuận theo Đạo:
- Không cưỡng cầu
- Không tranh đoạt
- Không dính mắc
- Cư xử thuận tự nhiên, thấu hiểu vận hành tự thân của đời sống.
Ngược lại, nếu trái với Đạo, sống ngược với tự nhiên, tham lam, cố chấp... thì chuốc lấy khổ đau, bất hạnh.
Đạo không phân chia
Đạo của Trời Đất không thuộc riêng một tôn giáo, một triết thuyết, một dân tộc.
Đạo hiện diện trong từng hơi thở, trong từng nhịp đập của quả tim, trong từng ngọn gió cuốn lá rơi.
Như Lão Tử nói:
"Đạo lớn trôi chảy khắp nơi, có thể ở bên trái hay bên phải. Vạn vật nương vào đó mà sinh, mà không tự cho mình là chủ."
Và cũng như Phật dạy:
"Tất cả pháp đều do nhân duyên sinh. Khi nhân duyên hết, pháp ấy cũng diệt."
Chúng ta – mỗi sinh linh nhỏ bé – chỉ là những làn sóng ngắn ngủi trong đại dương vĩnh hằng của Đạo.
Trong dòng chảy bất tận của Đạo, Trời (thuộc Dương) và Đất (thuộc Âm) cùng vận hành, tạo nên sự sống muôn loài. Trời sinh ra tinh khí, ánh sáng, khí hậu — những yếu tố khởi nguyên, kích hoạt sự vận động và phát triển. Đất tiếp nhận, dung chứa và nuôi dưỡng, từ đó sinh ra cây cỏ, muông thú, con người và mọi hình thái của vật chất. Trời và Đất không ngừng giao hòa trong một nhịp điệu vô hình, một bên khởi nguồn, một bên duy trì và nâng đỡ, làm nên sự cân bằng của vũ trụ.
Con người, cũng như vạn vật, là kết tinh của sự phối hợp giữa khí Trời và chất Đất. Thân thể ta do Đất nuôi dưỡng, còn tinh thần, linh hồn ta thấm nhuần tinh khí của Trời. Bởi vậy, sống thuận với Đạo, tức là biết kính Trời, yêu Đất, tôn trọng sự sống, và thuận theo những nguyên lý tự nhiên ấy. Người xưa dạy: "Thiên hành kiện, quân tử dĩ tự cường bất tức; địa thế khôn, quân tử dĩ hậu đức tải vật" (Trời vận động mạnh mẽ, bậc quân tử noi theo đó mà không ngừng tự cường; Đất rộng lớn nhu hòa, bậc quân tử lấy đức dày mà nâng đỡ vạn vật).