Nhị nguyên dạy ta nhớ - nhớ những niềm vui, nỗi buồn; nhớ những ai từng làm ta tổn thương hay ai từng nâng đỡ ta. Nhờ có nhị nguyên, ta học được lòng biết ơn, sự kiên trì, lòng trắc ẩn, nhưng cũng phải đối diện với đau khổ, luyến tiếc và sân hận.
Ở tầng sâu hơn, có một thực tại gọi là nhất nguyên — nơi mọi sự phân chia tan biến. Ở đó, không còn hai bờ của hơn-thua, yêu-ghét; chỉ còn sự hiện hữu thuần khiết, trọn vẹn. Trong nhất nguyên, ta không còn "nhớ" theo cách thông thường, vì tâm đã thôi phân biệt. Nhất nguyên dạy ta "quên" — quên đi bản ngã, quên những khái niệm đối đãi, để trở về trạng thái tự nhiên, trong sáng như bầu trời không mây.
Lão Tử từng viết:
"Biết người là trí tuệ, biết mình là giác ngộ.
Thắng người là sức mạnh, thắng mình là quyền năng."
Khi ta sống trong nhị nguyên, cuộc sống giống như đang đi trong vùng sáng tối xen kẽ. Nhớ để học hỏi, nhớ để trưởng thành. Nhưng khi ta tiếp xúc được với nhất nguyên, ta lại buông bỏ chính những thứ mình đã từng dày công tích lũy, để được tự do hoàn toàn.
Một người bị xúc phạm — trong nhị nguyên, họ sẽ nhớ mãi những lời cay đắng ấy, đem lòng oán hận. Nhưng trong nhất nguyên, họ thấy tất cả chỉ như một đám mây trôi, tự nó đến và tự nó đi, không còn dấu vết gì trong lòng.
Hay khi đạt thành tựu lớn lao, trong nhị nguyên ta dễ sinh ngã mạn. Nhưng nếu hiểu về nhất nguyên, ta sẽ mỉm cười buông xả: "Mọi thứ đều là duyên sinh, không có gì là ta."
Thiền sư Ryokan đã từng thốt lên:
"Ai bảo cuộc đời gian khó?
Khi tôi buông tay, chẳng còn điều chi."
Rumi, nhà thơ vĩ đại của nhân loại, cũng chỉ thẳng:
"Ngoài đúng và sai, có một cánh đồng.
Tôi sẽ gặp bạn ở đó."
Thái cực (trong triết học Đông phương) tượng trưng cho khởi nguồn của mọi đối đãi. Từ thái cực sinh ra âm và dương — hai cực đối lập nhưng đồng thời bổ sung lẫn nhau. Nhận ra bản chất của thái cực giúp ta không còn dính mắc vào trò chơi hơn-thua của nhị nguyên nữa, mà học cách sống hài hòa với mọi sự.
Cuối cùng, ta cần cả hai:
- Nhị nguyên để trưởng thành, học hỏi qua từng trải nghiệm.
- Nhất nguyên để buông xả, trở về với tự do đích thực.
Thiền sư Thích Nhất Hạnh đã nhắc nhở nhẹ nhàng:
"Không có bùn, không có sen.
Không có khổ đau, không có hạnh phúc."
Vậy nên, hãy để cuộc đời này là hành trình dung hòa: vừa ghi nhớ, vừa buông quên; vừa học hỏi từ nhị nguyên, vừa an trú trong nhất nguyên.
Như gió thổi, như nước chảy — tự nhiên, tự do.